به بهانه سالگرد بازدید مقام معظم رهبری ازتوس

دغدغه های رهبری برای توس

جلالیان/پایگاه خبری عصرتوس:۲۴سال پیش درچنین روزی، رهبرمعظم انقلاب اسلامی در حاشیه زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) و سفر به مشهد،  به بازدید از آرامگاه فردوسی و شهر تاریخی توس پرداختند و در دفتر یادبود مقبره حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر نامدار ایرانی یادداشتی مرقوم کردند. متن یادداشت به شرح زیر است:

بسم‌ا… ‌الرحمن‌الرحیم

خدا را شکر که در حاشیه‌ زیارت تابستانی مشهد مقدس رضوی علیه‌آلاف‌التحیه توفیق بازدید از مقبره‌ فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پرقصه‌ توس نیز دست داد. اگرچه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی دیگر موجود در آن‌جا را دیده بودم، اما این بار هم به خاطر اهتمام به جانب مهمّ فرهنگی و تاریخی آن و هم به‌خاطر کارهای خوب آبادانی و زیباسازی که در آن انجام شده است و نیز به خاطر خبرهای اسف‌انگیزی که از غارت ذخیره‌ کم‌نظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود، آن را با دقّتی بیشتر و با انگیزه و میل و شوری مضاعف نگاه کردم، و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همّت به کار در این بخش بپردازد و آن چه تاکنون شده بسی کمتر از‌اندازه‌ بایسته است.

به امید دنبال‌گیری و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران

سید علی خامنه‌ای

۷۵٫۴٫۱۹

اقدامات صورت گرفته و چالش های منطقه

رئیس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس شورای شهر مشهد دراین زمینه گفت:  توس بیش از ۶ سال است که به شهر پیوسته است و سه سال است که همزمان با آغاز کار شورای پنجم برای تهیه طرح راهبردی آن مشاور گرفته شده است. بیش از یک‌سال است که این مطالعات با عنایت سازمان محترم مسکن و شهرسازی استان به شورای عالی شهرسازی و معماری فرستاده شده است و بلا تکلیف مانده است.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شورای اسلامی شهرمشهد، سیدمسعود ریاضی تصریح کرد: من کاری به موانع و تعداد جلسات و مذاکرات و اما و اگرها و شرح مذاکرات ندارم . شش سال است مردم بی‌نوا و زجرکشیده توس اجازه هیچ دخل و تصرفی در خانه های شان ندارند و همین نشانه‌ای نابخشودنی است و برای جمهوری اسلامی زیبنده نیست که یک طرح شهری ۶ سال بلاتکلیف و بدون پیگیری بماند. ای که دستت می‌رسد کاری بکن! البته از مدیر کل محترم مسکن و شهرسازی استان سپاس گزاریم که قول پیگیری و تصویب یک ماهه طرح را پس از ۶ سال داده‌اند.

وی افزود: خانم‌ها و آقایان محترم، استاندار عزیز و نمایندگان ارجمند! توس با آنهمه بزرگی و عظمت که دیگر لازم نیست شرح آن اینجا داده شود چرا نباید ثبت جهانی شده باشد و در پسِ نوبت ۵۲ اثر دیگر قرار داشته باشد.

رئیس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس شورای اسلامی شهر مشهد بهره‌برداری از فازهای سه‌گانه جلوخان آرامگاه فردوسی را از مهم‌ترین پروژه‌ها و طرح‌های انجام شده در این حوزه دانست و بیان کرد: هرچند به دلیل شیوع کرونا نتوانستیم مراسم افتتاحیه این پروژه مهم را برگزار کنیم اما این طرح یکی از مهم‌ترین کارهایی بوده در طی این سال‌ها برای آرامگاه فروسی انجام شده است.

وی با بیان این که البته ساخت مجسمه‌ها و رواق‌های این پروژه هنوز ادامه دارد، اضافه کرد: هشت مجسمه برای هشت میدان در این محدوده در نظر گرفته شده که ۵ مورد آنها در مراحل نصب و تهیه است و تا پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد و فراخوان طراحی ۳ مورد نیز منتشر شده است.

ریاضی با بیان این که شهرداری مشهد باید برای امروز (۱۹تیر) مراسم افتتاحیه برخی از این مجسمه‌ها را برگزار می‌کرد، گفت: با این حال به دلایلی این مراسم چند روزی به تاخیر افتاده است.

وی ادامه داد: مجسمه های رستم و اسفندیار، دقیقی توسی و آرش کمانگیر آماده نصب است و در مجموع برای ۵ مجسمه ای که امسال قرار است به بهره‌برداری برسد؛ مبلغی بالغ بر دو میلیارد تومان هزینه شده است.

رئیس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس شورای اسلامی شهر مشهد ایجاد راه دسترسی از آرامگاه فردوسی  به کهن دژ هزارساله را از دیگر پروژه‌های مهم و در دست اجرای مدیریت شهری دانست و گفت: ۲۵۰ متر از این پروژه با عرض ۱۲ متری اجرا می‌شود و مابقی نیز به صورت معبر ۴ متری برای پیاده‌رو در نظر گرفته شده است و فردا نیز برای این موضوع برنامه‌ای برگزار خواهد شد.

وی اضافه کرد: این پروژه با اعتباری بیش از ۶ میلیارد تومان در بازه زمانی حدودا ۴ ماهه به مرحله بهره‌برداری خواهد رسید.

تاریخچه توس

توس شهری تاریخی در استان خراسان رضوی در ۳۵ کیلومتری شمال غربی مشهد قرار دارد. این شهر در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵ با مجموعه ارگ و برج و بارو با شماره ۱۷۵۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است.

از نوشته‌های مورخان یونانی برمی‌آید که در دوره هخامنشیان شهر توس به نام «سوسیا» (Susia) یاد می‌شد و یکی از پایتختهای ایالت پارت در شمال شرقی ایران و منطبق بر استان خراسان امروزی بوده‌است:[۱][۲] برخی از محققان بر این باورند که سوسیا همان طوس امروزی است.[۳]

تاکنون درباره نام طوس وجه تسمیه آن مطلب دقیقی ابراز نشده، ولی «بارتلمه» برای واژه tusa ریشه taos را پیشنهاد داده‌است. این ریشه دارای دو معنی «خالی» و «رها» است.[۴] این نام هم بر پهلوانی ایرانی و هم بر منطقه‌ای در خراسان اطلاق می‌شود. توس یکی از شانزده سرزمین مهم و مقدسی بوده که در کتاب دینی ایرانیان اوستا از آن به نام «اُوروِ» یاد شده‌است. نام توس تا دوره ساسانی مشخصاً در متون و منابع نیامده و در کتیبه‌های دوره هخامنشی، شهرهای شمال شرق کشور با نام ایالت پرثوه، جزئی از قلمرو امپراتوری هخامنشی آمده‌است. در دوره اشکانی نیز نامی از این شهر در دست نیست؛ اما در دوره ساسانی جز چند مورد که حوادثی در این شهر اتفاق می‌افتاده، تاریخ این شهر را باید در لابه‌لای حوادث و تاریخ منطقه خراسان جستجو کرد.[۵]

در یکی از بخش‌های اوستا نام توس، پسر نوذر به عنوان یلی جنگجو آمده‌است که در برابر پسرانِ دلیرِ ویسه می‌جنگد و از ایزدبانو «اردویسور اناهید» تقاضای یاری می‌کند. پس از آن، بیشتر فردوسیِ توسی است که نام این دیار را بارها در شاهنامه گنجانیده، و به گفته او سام نیای رستم در کنار کشف‌رود توس با اژدهایی جنگیده و آن را کشته‌است. کیکاووس نیز گنجی به نام عروس در توس پنهان داشته که چون نوبت به کیخسرو رسیده او به گودرز گفته‌است تا آن را به پهلوانان ایران، چون زال و گیو و خداوند رخش (رستم) ببخشد. بالاخره یزدگرد رام‌گر یا اثیم (یزدگرد یکم شاهنشاه ساسانی)، که پدر بهرام گور بوده، به روایت فردوسی در کنار چشمه سو توس بر اثر جفته اسبی آبی کشته شده‌است. اما این همه، پیش از آن که اهمیت تاریخی داشته باشد خبر از اهمیت توس در عهد باستان می‌دهد.[۶]

واژه توس در قرن دهم م. به مجموعه‌ای از چندین پارچه‌آبادی و روستاهااطلاق می‌شد (معجم‌البلدان توس را شامل ده هزار پارچه‌آبادی دانسته‌است) و کوره (ده) نوقان و کوره (ده) تابران و روستای سناباد که امروزه در داخل شهر مشهد واقع شده‌اند جزو منطقه توس به‌شمار می‌آمد که در سال ۸۰۹ م. هارون الرشید و در سال ۸۱۸ م. امام رضا پیشوای هشتم شیعیان در آن مدفون گردید، جغرافی‌دانان آن‌جا را ولایت توس می‌نامیدند که همه دشت (فلات) مشهد فعلی را در برمی‌گرفت و روستای توس از همه آن‌ها آبادتر بود.

در زمان جغرافیانویسان عرب شهر توس به واسطه رونق و ترقی نیشابور اهمیت درخوری نداشت. توس هم مانند نیشابور به دست تولوی پسر چنگیزخان خراب و در زمان اوغدی (اوکتای) جانشین چنگیز به تجدید عمارتش پرداختند و از آن به بعد چند مرتبه مقر فرمانروایان مغول شد. پس از سقوط مغولهای ایران، توس با قوچان و کلات و ابیورد و نسا و واحه مرو در جزو قلمرو دولت کوچکی که امیر ارغونشاه رئیس طایفه جون غربانی تشکیل داده بود درآمد، پس از ارغونشاه پسرانش محمدبیگ و علی‌بیگ جانشین پدر شدند. علی‌بیگ در سال ۱۳۸۲ م. مجبور به اطاعت از تیمور شده بعد وی را به فرغانه اعزام و در سال بعد کشته ساختند.

در سال ۱۳۸۹ م. پس از شورشی، مردم توس را قتل‌عام کردند و در این رویداد حدود ده هزار نفر کشته شدند. بازسازی عمارت قلعه توس پس از فوت تیمور و در سال ۱۴۰۵ م. انجام گرفت. در دوره‌های بعد، نام توس را با نام مشهد یک‌جا می‌برند، مشهد تدریجاً به واسطه اهمیت مذهبی خود شهر توس را تحت‌الشعاع قرار داده و پایتخت خراسان گردید.

توس در تقسیمات کشوری

در گذشته توس با نام طابران توس شناخته می‌شده و بخشی از ولایت توس به‌شمار آمده است، با محو شدن نام توس از پسوند دیگر آبادی های منطقه از جمله سنابادتوس و نوگان توس و طابران توس خود را به عنوان توس به مردم می‌شناسد. توس تا بهمن ماه سال ۱۳۹۱ به عنوان یک روستای تابع مشهد شناخته می‌شد اما با تأیید شورای عالی معماری و شهرسازی کشور در تاریخ ۲۶ بهمن ماه ۱۳۹۱ این روستا به عنوان یک محدوده منفصل شهری به شهرداری مشهد واگذار شد. هم‌اکنون این ناحیه از مشهد، زیر نظر شهرداری منطقه دوازده مشهد، اداره می‌شود.

بناهای تاریخی توس

جهانگردی هندی که معاصر نادر شاه بود از مهاجرت تدریجی ساکنان توس به مشهد سخن رانده‌است و صنیع‌الدوله وزیر ایران (که بعدها ملقب به اعتمادالسلطنه گردید) قول این جهانگرد هندی را در کتاب خود به نام «مطلع‌الشمس» نقل کرده و وضع خرابه‌های توس در آن زمان را مفصلاً در این کتاب شرح داده‌است. در میان خرابه‌ها هیچ گونه آثاری که دارای تاریخ باشد، دیده نمی‌شود. صنیع‌الدوله دیوارهای شهر را که یک فرسخ دور آن است و ارگی را که در قسمت شمال شرقی بوده و عمارت بزرگ آن که در داخل شهر بوده را مسجد می‌انگارد و نیز در همه جا طول و عرض و ارتفاع دیوارها و برجها و خرابه‌های سایر عمارتها را ذکر کرده‌است.

در داخل ارگ قلعه کوچکی بوده که بر روی تپه مصنوعی ساخته بودند در کتاب یاد شده تصویر مسجد نیز ترسیم شده، این عمارت در نزد ایرانیان به نقاره‌خانه معروف است. فرزر در ضمن تعریف توس از مناره کوچکی (در نزدیکی مسجد) و گنبد کوچکی در بالای قبر فردوسی که در بیرون شهر نزدیکی دروازه جنوب شرقی واقع بوده سخن می‌راند به‌طوری‌که نقل می‌کنند ساختمان این گنبد را به عبیدالله‌خان بخارایی که در قرن شانزدهم م. زمامدار بوده نسبت می‌دهند.

در سال ۱۸۵۸ م که خانیک‌اف به این سرزمین به سیاحت آمده بود دیگر آن گنبد نبود و در آن محل، گندم کاشته بودند. پروفسور ژوکوفسکی به سال ۱۸۹۰ م. به محل یاد شده رفته و تنها تپه‌ای دیده بود که در آن کاوشهایی شده و این تپه از آجر و نیمه و قطعات کاشی که بدون شک از بنای خراب شده باقی‌مانده بودند تشکیل یافته‌است و شاید این همان بنایی باشد که فرزر مشاهده کرده بود. به‌طوری‌که دهقانان آن‌جا تعریف کرده بودند. تپه مزبور را آصف‌الدوله حاکم سابق خراسان کنده و دور محوطه‌ای که تشکیل یافته بود آجر گرفته و دیواری در اطراف تپه کشیده می‌خواست بنایی روی آن بسازد لیک پیش از پایان کار بدرود زندگانی گفت.

زمانی بود که آرامگاه‌های امامین یعنی امام احمد غزالی و امام محمد غزالی که دومی مؤلف کتاب شهیر احیاء علوم‌الدین است در نزدیکی آرامگاه فردوسی بود، آرامگاه محمد غزالی در قرن چهاردهم م. در ضمن شرح سیاحت ابن بطوطه بیان گردیده لیک در این زمان از بین رفته و اثری از آن نمانده‌است. توس در سمت شمالی کشف‌رود واقع است. در نزدیکی دروازه جنوب شرقی توس در سر راه مشهد پل هشت‌چشمه‌ای از روی رودخانه ساخته بودند، پل یاد شده در این زمان به حال نیمه‌خراب باقی است. فرزر و صنیع‌الدوله هر یک شرحی در توصیف این پل نگاشته‌اند، مخصوصاً صنیع‌الدوله فاصله هر یک از چشمه‌ها را هم ذکر کرده، پلی که بر روی کشف‌رود قدری پایین‌تر بر سر راه کلات و مشهد (به فاصله پنج میل از مشهد) ساخته‌اند و دارای یازده چشمه‌است به وضع بهتر باقی‌مانده ولی نه به‌طوری‌که کاملاً بی‌عیب باشد. پل یاد شده به «پل شاه» معروف است.

ذکر توس در کلام علی بن موسی الرضا امام هشتم شیعیان

دعبل شاعر، در جلسه‌ای اشعاری می‌سراید که علی بن موسی الرضا با اشعار زیر آن را ادامه می‌دهند. قَبْرٌ بِطُوسٍ یالَها مِنْ مُصیبَةٍ اَلَحَّتْ عَلَی اْلاَحْشآءِ بِالزَّفَراتِ اِلَی الْحَشْرِ حَتّی یَبْعَثَ اللّهُ قائِما یُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَالْکُرُباتِ زهرا جان! قبری هم از فرزندان تو در توس است که مصیبتش جانکاه و سوزنده است تا خداوند قائمی را برانگیزد و همّ و غم ما را بزداید. دعبل پرسید: ای پسر محمد رسول‌الله! من چنین قبری نمی‌شناسم. در طوس قبر کیست؟ علی بن موسی فرمود: «آنجا قبر من است. چند روزی بیشتر نمی‌گذرد که توس محل رفت و آمد شیعیان و زائران من می‌شود.»[۷]

منابع:

۱٫susia tus

۲٫کتاب ۳، فصل ۸، بند ۳

 3.وبگاه کتاب گوگل، کتاب «Who’s who in the age of Alexander the Great نوشته Waldemar Heckel»، ص. ۲۷، سرواژه Anaxippus، بازیابی در ۱ اوت ۲۰۰۹

۴٫ Bartholomae، Altiranisches Wörterbuch.

 5.جاماسپ، متون پهلوی، ۶۵.

۶٫ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۴.

۷٫ کتاب: دعبل خزاعی، نویسنده: کمالی دزفولی، صفحات ۱۰ و ۱۲